هەر وەک لە بەشەکانی پێشووتردا باسی ئارگومێنتەکانی هەڵوەشانەوەمان کرد، دەست بردن بۆ ئەو پەیماننامەیە یان بردنە ژێر پرسیاریی بە دوور لە لایەنە ئەرێنی یان نەرێنییەکانی هەڵوەشانەوە، کارێکی تا ڕادەیەکی زۆر ئەستەمە!
بە گشتی، پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی دەتوانرێت بە هۆکاری جیاواز پووچەڵ بکرێتەوە یان بکێشرێتەوە، ئەمەش بەندە بە بڕگە تایبەتەکانی خودی پەیماننامەکە و ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتییەوە.
لێرەدا ئاماژە بەو خاڵە سەرەکییەکانە دەکەین کە دەتوانن ببنە هۆی هەڵوەشانەوە یان لە کۆتایی هاتنی پەیماننامەیەکی نێۆ دەوڵەتی :
- بڕگەی کۆتایی هاتن یان هەڵوەشانەوە : هێندێ لە پەیماننامەکان بەندی تایبەت بە مەرجەکانی کۆتایی هاتن یان هەڵوەشانەوەیان تێدا گونجێندراوە و بە هاتنە دیی ئەو مەرجانە کە دەتوانێ کات یان هەلومەرجێکی جیاواز بێ، ڕەوایی خۆیان لە دەست دەدەن.
- ڕێککەوتنی هاوبەش: پەیماننامەیەک دەتوانرێت بە ڕەزامەندی هاوبەشی لایەنەکان یان بە تەنیا لە لایەن لایەنێکەوە کۆتایی پێ بهێنرێت، ئەگەر پەیماننامەکە ئەگەرێکی لەو شێوەیەی بۆ دابین بکات.
- جێ گرتنەوە : لەوانەیە پەیمانێک وەڵامدەری هەموو کێشە و بابەتەکان نەبێت، یان لایەنێک خۆی لێ بکێشێتەوە. لە ئاوەها دۆخێکدا ئەگەری هێنانە گۆڕی پەیماننامەیەکی جێگرەوە هەیە.
- بڕگەی کشانەوە: ئەگەر وڵاتێکی واژۆکەر یان لایەنێکی پەیماننامەکە خۆی بکشێتەوە و بڕگەو مەرجی تایبەت بۆ ئەو دۆخە لە پەیماننامەکەدا جێگیر نەبێ. ئەم بڕگانە لەوانەیە پێویستیان بە ئاگادارکردنەوە، دانانی سنووری کات یان دانانی مەرجی تایبەتی دیکە هەبێت.
- پابەندنەبوون: ئەگەر دەوڵەتێکی واژۆکار پابەند نەبێت بە پەیماننامەکەوە، ئەوا دەوڵەتانی دیکەی ئەندام دەتوانن ئەمە بە پێشێلکردنی جددی پەیماننامەکە بزانن. لە هەندێک حاڵەتدا ئەم پێشێلکارییە ڕەنگە بە هۆکارێک بۆ کشانەوە لە پەیماننامەکە هەژمار بکرێت.
- گۆڕانی بنەڕەتی بارودۆخەکان (rebus sic stantibus): لە هەندێک حاڵەتدا، پەیماننامەیەک ڕەنگە ڕەوایەتی خۆی لەدەست بدات بەهۆی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی بارودۆخەکان کە لە کاتی ئەنجامدانی پەیماننامەکەدا هەبووە. ئەمە لەوانەیە کاتێک ڕووبدات کە گۆڕانکارییەکە بەردەوامیی جێبەجێکردنی پەیماننامەکە مەحاڵ بکات یان جیاوازییەکی توندی لەگەڵدا بکات لەوەی کە مەبەست لێی بوو.
- مەحاڵبوونی ماددی: ئەگەر بارودۆخی پێشبینینەکراو و ئاڵۆز، جێبەجێکردنی پەیماننامەکە ئاستەنگ بکات، دەوڵەتی پەیوەندیدار دەتوانێت مەحاڵبوونی ماددی وەک پاساوێک بۆ کۆتاییهێنان بە پەیماننامەکە بەکاربهێنێت.
- پێشێلکاری بنەڕەتی: ئەگەر یەکێک لە لایەنەکانی پەیماننامەکە لە بنەڕەتدا پابەندییەکانی خۆی بە پەیماننامەکە پێشێل بکات، ئەوە ڕەنگە ببێتە زەمینەیەک بۆ پووچەڵبوونەوە یان پووچەڵکردنەوەی پەیماننامەکە. بەڵام پێشێلکارییەکە دەبێت جەوهەری بێت و لێکەوتەی بەرچاوی هەبێت بۆ ئامانج یان مەبەستی سەرەکی پەیماننامەکە.
- پێشێلکردنی ڕێساکانی پێکهێنان: ئەگەر پەیماننامەکە بە پێشێلکردنی ڕێساکانی پێکهێنانی یاسا نێودەوڵەتییەکان، وەک نەبوونی ڕەزامەندی ڕاستەقینەی دەوڵەتان، هەڵە، زۆرەملێ یان گەندەڵی ئەنجامدرابێت، ئەوا دەکرێت بە پووچەڵ هەژمار بکرێت.
- ململانێی دواتر لەگەڵ نۆرمێکی ناچاری یاسای نێودەوڵەتی (jus cogens): ئەگەر پەیماننامەیەک لەگەڵ نۆرمێکی ئیجباری یاسای نێودەوڵەتیدا ناکۆکی هەبێت، کە بە jus cogens ناسراوە، ئەوا ئەو نۆرمە زاڵ دەبێت و ڕەنگە پەیماننامەکە بە نادروست هەژمار بکرێت.
- جێنشینی: ئەگەر دەوڵەتێک نەمێنێت یان دەوڵەتێکی دیکە جێگەی بگرێتەوە، مەرج نییە ئەو پەیماننامانەی کە دەوڵەتی پێشوو واژۆی کردووە بگوازرێنەوە بۆ دەوڵەتی نوێ. بۆیە نەمانی واژۆ کەرێک یان لایەنێکی پەیماننامەکە، دەتوانێ بە واتای کۆتایی هاتن و هەڵوەشانەوەی پەیمانەکە بێتە ئەژمار. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە پرسی ڕەوایەتی و لەدەستدانی ڕەوایی پەیماننامەیەک دەتوانێت ئاڵۆز بێت و پەیوەست بێت بە بارودۆخی تایبەتی ئەو پەیماننامەیەی کە قسەی لەسەر دەکرێت. لە زۆر حاڵەتدا، چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان سەبارەت بە ڕەوایەتی پەیماننامەیەک ڕەنگە پێویستی بە ڕاوێژکاریی دیپلۆماتیک، دانوستان یان پەنابردن بۆ میکانیزمەکانی چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان کە لەلایەن خودی پەیماننامەکەوە یان یاسای گشتی نێودەوڵەتییەوە دابینکراون، هەبێت.
کورد لە سەد ساڵەی پەیمانی لۆزان دا
ئەگەر بە هۆی نەبوونی وشاری نەتەوەیی یان فەراهەم نەبوونی مەرجەکان بۆ ڕاوەستانەوەی جیددی دژ بە پەیماننامەی لۆزان، ئەو پەیماننامەیە توانی بە دوور لە ویستی هێندێ لە گەلان و کەمایەتییە ژێر کاریگەرییەکانی، بگاتە سەد ساڵەی تەمەنی خۆی، ئێستا ئیتر بەربەستی جیددی بۆ پەیدا بووە و ڕووبەڕووی چالێنجێکی بە هێز بووەتەوە. ئەویش ئیرادەی کوردەکانە بۆ هەڵوەشاندنەوە یان دەستکاری کردنی ئەو پەیماننامە نێودەوڵەتییە کە بە درێژایی ١٠٠ ساڵ ڕەوایەتی بە دابەشبوونی کورد و خاکەکەی داوە.
ئێستا کاتی ئەوە هاتووە کە لە خۆمان بپرسین ئایا ئامادەین بۆ هێنانە گۆڕی گۆڕانکاری جیدیی؟ ئایا مەرجی پێویستمان تێدایە؟
مەیلی جیددیی بۆ گۆڕانکاری، مەرجی سەرەکییە بۆ گۆڕانکاری. کورد پێش لە هەموو شتێک پێویستە ستراتیژی نەتەوەیی خۆی دیاری بکات. لەوانەیە هێندێ جار بگوترێت ستراتیژی نەتەوەیی، هەمان سەربەخۆیی خوازی کورد و حەزی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستانە. بە گشتی ئیرادەی کورد بۆ گەیشتن بە مافە مرۆیی و نەتەوەییەکانی مەرجی سەرەکیین بۆ دەستپێکی ئاڵوگۆڕەکان. ئێستا کورد ئیتر خۆی بە نەتەوەیەکی جیاواز و خاوەن ماف دەزانێت. سەرەڕای جیاوازی و ناکۆکییە نێوخۆییەکان، کورد هەوڵی وەرگرتنی زیاتری پشتگری نێۆنەتەوەیی بۆ دۆزەکەی دەدات و ئیرادەی هەڵوەشاندنەوەی ئەو پەیماننامانەی تێدا پەیدا بووە کە سیستمی سیاسی خۆسەپێنی کۆن توانیویەتی خاک و گەلی دابەش بکات. بێ گۆمان هەڵوەشانەوە یان دەستکاری پەیمانی لۆزان دەتوانێت بۆ کورد لایەنی ئەرێنی هەبێت. بۆیە کوردەکان دەبێ وزە و تێچوویەکی باشی بۆ دابنن. لەوانەیە هەوڵەکانی کورد و کەمینەکانی دیکە هەڵوەشانەوەی پەیماننامەکەی لێ نەکەوێتەوە. بەڵام بێ گۆمان ڕێگا بۆ دانووستانی جیددی و پشتگری نێودەوڵەتی دەکاتەوە بۆ دەستەبەر کردنی بەشێکی زۆری مافەکانیان.
لێرەدا چەند کردەوەیەکی ئەگەری دەخەینەڕوو کە کورد و کەمینەکانی دیکە دەتوانن بیگرنە پێش:
- ڕاکێشانی ڕای گشتی: ئاگادار کردنەوەی دونیای دەرەوە لە ئیرادەی کورد بۆ پێدا چوونەوە یان هەڵوەشانەوەی هەر پەیماننامەییەک کە ڕەنگدانەوەی ئیرادەی کوردەکان نەبێت یان ویستەکانی ئەوانی وە دی نەهێنابێت.
- دروست کردنی هەستیاری : ڕێکخستنی خۆپیشاندان و گردبوونەوە ئاشتیخوازانەی بەردەوام لە دەرەوە و نێوخۆی وڵات بۆ بانگەشەکردنی داواکارییەکان و ڕاکێشانی سەرنجی نیشتمانی و نێودەوڵەتی بۆ دۆخی خۆیان.
- داواکاری و نامەی کراوە: دەستپێکردنی داواکاری و نامەی کراوە بە شێوەی ئۆنلاین کە ئاراستەی حکومەتەکانی وڵاتانی واژۆکەری پەیمانی لۆزان و هەروەها بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە ناوچەییەکان دەکرێت، بۆ ئەوەی داواکارییەکانیان بخەنە ڕوو و داوای پێداچوونەوە بە پەیماننامەکە بکەن.
- گفتوگۆ لەگەڵ کۆمەڵگەی مەدەنی: بەشداریکردن لە گفتوگۆ لەگەڵ ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و ئەکادیمیست و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و نوێنەری کەمینەکانی ناوچەکانی تری جیهان بۆ بەهێزکردنی دەنگ و داکۆکیکردنیان.
- لێکۆڵینەوە و بەڵگەنامەکردن: کۆکردنەوەی بەڵگە و شایەتحاڵ و زانیاری بۆ بەڵگەنامەکردنی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و هەڵاواردن کە کورد و کەمینەکانی دیکە ئەزموونی دەکەن بۆ بەهێزکردنی کەیس و داکۆکیکردنیان.
- هاوکاری نێودەوڵەتی: هەوڵدان بۆ دامەزراندنی هاوبەشی لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و ئۆرگانە ناوچەییەکان بۆ ئەوەی سوود لە شارەزایی و پشتیوانی و هاودەنگییان وەربگرن.
- داکۆکی سیاسی: کۆبوونەوە و وتووێژ لەگەڵ حکوومەتەکانی پەیوەندیدار و ئۆرگانی نێودەوڵەتی بۆ گەیاندنی نیگەرانییەکانیان و داوای کرداری کۆنکرێتی لە قازانجی مافەکانیان و مافی دیاری کردنی چارەنووس.
- کاری دپلۆماسی : دانیشتن لە گەڵ وڵاتانی خاوەن بڕیار و وڵاتانی واژۆکەری پەیمانی لۆزان بە مەبەستی ڕاکێشانی پشتگرییان و داواکاری کشانەوەی واژۆ یان هێنانە گۆڕی پەیماننامەی جێگرەوە.
- ڕێوشوێنی یاسایی: لێکۆڵینەوە لە ڕێگەچارە یاساییە ئەگەرییەکان لەبەردەم دادگا نێودەوڵەتییەکان، دادگا نیشتمانییەکانی وڵاتانی واژۆکەری پەیماننامەکە یان لەبەردەم دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان بۆ حاڵەتەکانی پێشێلکردنی جددی مافەکانی مرۆڤ.
- نەتەوە یەکگرتووەکان : ئەو ڕێکخراوە و ئۆرگانەکانی دەتوانن کاریگەر بن لە دانووستان و وە دەست خستنی پشتگری نێو دەوڵەتیدا. پێویستە لە گەڵ ئۆرگانە پەیوەندیدارەکانی ئەو ڕێکخراوەیەدا کار بکرێت و داواکاری و بەڵگەنامە پەیوەست بە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و ویستەکانی کورد، بە بەردەوامی بخرێتە بەر دەستیان.زۆر گرنگە هەموو ئەم کارانە لە لایەن شارەزایانەوە ئەنجام بدرێن هەتا دەرئەنجامی مەبەست، وە دەست بخرێت.
بە گشتی هەر کام لەو خاڵانە و ئەو ڕێوشوێنانە کە دەبێ بگیردرێنە پێش بۆ هەڵوەشانەوە یان پێداچوونەوە بە پەیماننامەی لۆزان دەبێ بە وردی باس بکرێن و ڕێکاری پێویست بگیردرێتە پێش و میکانیزمی پێویستی بۆ دیاری بکرێت.
نابێ لە بیر کەین کە پەیماننامەی لۆزان بڕگەی تایبەتی تێدا نییە کە ڕێکارێکی فەرمی بۆ کۆتاییهێنان یان هەڵوەشاندنەوەی تێدا نییە.
لێرەدا زیاتر لە سەر دوو خاڵی گرینگ پێداگری دەکەین کە ئەوێش ڕێوشوێنی یاسایی و نەتەوە یەکگرتووەکانە. کورد بۆ سەرخستنی ئیرادەی خۆی و بە هێز کردنی دیپلۆماسی پێویستی بە پشتگری یاسایی هەیە. پشتگری یاسایی لەو دوو ڕێگایەوە وە دەست دەخرێت. دیارە پێویستە لە ئاستی پارلەمان و حکوومەتی وڵاتانیش دا کار بکرێ بۆ بە فەرمی ناسینی ئەو تاوانانە کە دژی کورد ئەنجام دراون.
ڕێوشوێنی یاسایی
ئەگەرچی پەیماننامە نێونەتەوەییەکانی پشتگری یاساییان هەیە و تەنانەت خۆیان دەبنە بەشێک لە یاسای نێودەوڵەتی، بەڵام لە هێندێ دۆخ دا و بە هێندێک مەرجەوە، دەتوانرێت سکاڵا لە هێندێ دادگای نێو نەتەوەیی دا دژ بە پەیماننامەیەک یان برگەیەکی تۆمار بکرێت. ئەو سکاڵایە لەوانەیە ڕاستەوخۆ نەبێت. واتە دژ بەو پێشێلکاری و تاوانانە بێ کە بە هۆی پەیماننامەکە یان بڕگەیەکەوە ڕوویان داوە. بە گشتی تاکەکان یان گروپەکان دەتوانن سکاڵا لەسەر پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ یان ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی تر تۆمار بکەن کە لە جێبەجێکردن یان لێکدانەوەی پەیماننامەی لۆزانەوە سەرهەڵدەدەن. ئەم سکاڵایانە دەتوانرێت بخرێنە بەردەم دەزگا یاساییە نێودەوڵەتییە کارامەکان، وەک دادگای دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان (ICC) و دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپاوە.
دەکرێت لە هەندێک حاڵەتدا سکاڵایەک بخرێتە بەردەم دادگا نیشتمانییەکانی وڵاتانی واژۆکەری پەیماننامەی لۆزان بۆ تانەدان لە پێشێلکارییە گوماناوییەکانی مافە بنەڕەتییەکان یان پرسەکانی دیکەی پەیوەست بە پەیماننامەکە. بەڵام ئەمە بەندە بەو یاسا و ڕێکارانەی کە لە هەر وڵاتێکدا هەن و چۆن پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان دەخرێنە ناو سیستەمی یاسایی نیشتمانییەوە.
لە زۆرێک لە وڵاتان پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان بە بەشێک لە یاسای نیشتمانی دادەنرێت و دادگا نیشتمانییەکان دەتوانن ئەو پەیماننامانە لە بڕیارەکانیاندا جێبەجێ بکەن و لێکبدەنەوە. بەم شێوەیە ئەگەر کەسێک یان گروپێک پێیان وابوو کە پەیماننامەکە کاریگەری لەسەر مافەکانیان هەیە، ئەوا دەتوانن لە دادگا نیشتمانییەکان بە پشتبەستن بە بڕگەکانی خودی پەیماننامەکە یان لەسەر ئەو یاسایە نیشتمانیانەی کە ئەو بڕگانە جێبەجێ دەکەن، ڕێکاری یاسایی بگرنەبەر.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە مەرج نییە دادگا نیشتمانییەکان پابەند بن بە پرسیارکردن لە ڕەوایی یان تواوەیی خودی پەیماننامەکە. ڕۆڵی سەرەکی ئەوان لێکدانەوە و جێبەجێکردنی یاساکانی ئێستایە، لەوانەش پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، لە چوارچێوەی سیستەمی یاسایی نیشتمانیدا. هەروەها دادگا نیشتمانییەکان دەتوانن بەهۆی ڕەچاوکردنی وەک سەروەری نیشتمانی و سەروەری یاسای نیشتمانی سنووردار بکرێن.
لە هەموو حاڵەتەکاندا توانای هێنانەدی داواکارییەکان لەبەردەم دادگا نیشتمانییەکان بەندە بە یاسا و ڕێکارە تایبەتەکانی وڵاتی پەیوەندیدار و هەروەها بارودۆخی تایبەتی کەیسەکە. چەندە بەڵگەنامەکان بە هێزتر بن و ژمارەی سکاڵا کەران زیاتر بێ، ئەوا شانسی سەر خستنی ئەو کەیسانە زیاترە. ئامان لەو سکاڵایانە دەتوانێ زیاتر دانانی گۆشار بێ بۆ کشانەوەی واژۆی وڵاتی واژۆکەری پەیماننامەکە، بە مەبەستی هەڵوەشانەوە یان پێداچوونەوە لە ڕێگای دانووسانی دیپلۆماسی.
لێرەدا دەتوانین بۆ نموونە باسی یەکێک لە وڵاتانی واژۆکەر بکەین و بزانین هەتا چ ئاستێک دەتوانرێ ڕوو لە دادگاکانی ئەو وڵاتە بکرێت.
لە فەرەنسا، دادگا کارامە بۆ ڕەچاوکردنی پرسیارەکانی پەیوەست بە پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان ڕەنگە جیاواز بن بەپێی سروشتی دۆسیەکە و ئەو پێشێلکاریانەی کە گوایە ڕوویانداوە. لێرەدا هەندێک دەسەڵاتی دادوەری دەخەینەڕوو کە ڕەنگە پەیوەندیدار بن:
- دادگای سزادان: ئەمە باڵاترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە فەرەنسا. دەتوانرێ ڕووی تێ بکرێت بۆ پرسی یاسایی کە پەیوەندییان بە لێکدانەوە یان جێبەجێکردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان هەیە.
- ئەنجوومەنی دەوڵەت: کارامەیی هەیە بۆ کاروباری کارگێڕی، لەوانەش ناکۆکییەکانی پەیوەست بە جێبەجێکردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان لەلایەن ئیدارەی فەرەنساوە.
- دادگای کارگێڕی: لەوانەیە کارامە بن بۆ پشکنینی ناکۆکییەکانی نێوان تاکەکان و ئیدارە لە پێوەندی لەگەڵ جێبەجێکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان.
- دادگا مەدەنییەکان: بەپێی سروشتی دۆسیەکە، دەکرێت دادگا مەدەنییەکان بۆ ئەو بابەتانەی پەیوەستن بە مافی تاکەکەسی، گرێبەستەکان یان ناکۆکی تایبەتەکانی پەیوەست بە پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان بەکاربهێنرێن. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە تۆمارکردنی سکاڵا دژی پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی پرۆسەیەکی ئاڵۆزە، و پێویستی بە شیکردنەوەی وردی یاسا نیشتمانییەکان و بڕگە تایبەتەکانی ئەو پەیماننامەیە هەیە کە قسەی لەسەر دەکرێت.
نووسینگەی کۆمیساریای باڵای مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان (OHCHR).
کومیتەی مافەکانی مرۆڤ: ئەم کومیتەیە چاودێری جێبەجێکردنی پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان دەکات و دەتوانێت لێکۆڵینەوە لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بکات.
ئەنجومەنی مافی مرۆڤ: ئەمە دەزگایەکی بۆ پێشخستنی مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ لە چوارچێوەی نەتەوە یەکگرتووەکاندا.
