پێشەکی
پەیمانی لۆزان کە لە ٢٤ی تەمموزی ١٩٢٣ واژۆ کرا، ڕێککەوتنێکی مێژوویی بوو کە لێکەوتەی قووڵی بۆ ناوچەی ئاسیای بچووک و بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەبوو. بەڵام لە ئیمزاکردنیەوە، پرسی هەڵوەشانەوەی ئەم پەیماننامەیە لەلایەن هەندێک ئەکتەر و توێژەرەوە وروژێنراوە. لەم بابەتەدا شیکارییەکی قووڵ بۆ ئەو ئارگیومێنت و دیدگایانەی پەیوەستن بە پەیمانی لۆزانەوە، ئەنجام دەدەم. من تا ئاستێک، لە بنەما یاسایی و سیاسییەکانی ئەم ڕێککەوتنە کۆڵیمەتەوە، هەروەها ئەو ئارگیومێنتانەی کە لە بەرژەوەندی و دژی هەڵوەشانەوەین خستوومەتە ڕوو. لە کۆتاییدا، بەدواداچوون بۆ کاریگەرییە ئەگەرییەکانی هەڵوەشانەوەی ئەو پەیمانە و باس لە ئاسۆی داهاتوو دەکەم.
- بناغە یاسایی و سیاسییەکانی پەیمانی لۆزان
پێش ئەوەی باس لە هەڵوەشانەوە پەیمانی لۆزان بکەین، گرنگە کە لەو بناغە یاسایی و سیاسییانە تێبگەین کە ئەو پەیماننامەیە لەسەری ڕاوەستاوە. پەیمانی لۆزان دو بە دوای وتو وێژەکانیی دوای جەنگی جیهانی یەکەم هاتە ئاراوە و ئامانجی بەرقەرارکردنی ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەکەدا بوو. ئەو پەیمانە کۆمەڵێک پرسی خاک و سنوور و مافی کەمینەکانی یەکلایی کردەوە. بە پشکنینی ئەو بنەما و بڕگە یاساییانەی کە پەیماننامەکە لەسەری دامەزراوە، دەتوانین باشتر هەڵسەنگاندن بۆ ئەو ئارگیومێنتانە بکەین کە پەیوەندییان بە هەڵوەشاندنەوەکەوە هەیە.
لێرەدا هەندێک لە بنەما یاسایی و سیاسییەکانی پەیماننامەکە دەخەمە ڕوو:
- پرەنسیپی مافی دیاری کردنی چارەنووسی گەلان: پەیماننامەکە دان بە پرەنسیپی چارەنووسی گەلاندا دەنێت، کە توخمێکی سەرەکیی نەزمی جیهانی و لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە سەری هەڵداوە. بە پێ ئەو پڕەنسیپە، لە دیاریکردنی سنوورەکان و مافی دانیشتوانی پەیوەندیداردا، خواست و ناسنامەی نەتەوەیی لەبەرچاو گیرا.
- دانانی سنوورەکان: لە پەیماننامەکەدا سنوورەکانی نێوان کۆماری تورکیا و وڵاتانی دراوسێ، لەوانە یۆنان، بولگاریا، عێراق و سوریا، دیاری کراون و ژمارەیەک وڵاتی نوێ لە دایک بوون. بە گشتی سنوور و پانتایی ئەو خاکەی بۆ هەر لایەنێک تەرخانکرابوو، دیاری دەکرد. بەمەش سەروەری و یەکپارچەیی خاکی هەر دەوڵەتێک گەرەنتی دەکرد.
- پاراستنی کەمینەکان: پەیماننامەکە بڕگەی پاراستنی مافی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکانی تورکیای لەخۆگرتبوو، لەوانە کورد، ئەرمەنی، یۆنانی و ئاشووری. دان بە بوونیاندا دەنێت و هەندێک گەرەنتی پێشکەش دەکات، وەک ئازادی ئایینی و مافی خوێندن و بەکارهێنانی زمانی دایکی.
- پرەنسیپی دژ بە هەڵاواردن: پەیماننامەکە لە پرەنسیپی دژ بە هەڵاواردن و یەکسانی لەبەردەم یاسای بۆ هەموو هاووڵاتیان دووپات کردەوە، بەبێ گوێدانە ڕەچەڵەکی نەتەوەیی یان جیاوازی ئایینی. ئامانجی دروستکردنی چوارچێوەیەکی یاسایی بوو کە مافی یەکسان بۆ هەموو تاکەکانی ناوچەکە دەستەبەر بکات.
- دانپێدانانی نێودەوڵەتی: پەیماننامەکە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دانپێدانراوە و پشتڕاستکراوەتەوە، ئەمەش شەرعیەتی یاسایی و سیاسی پێبەخشیوە. لەلایەن ژمارەیەک دەوڵەتەوە وەرگیراوە و لە سیستەمی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان دا جێگیرکراوە.
ئەم بناغە یاسایی و سیاسیانە وەک بنەمایەک بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکی خاکی و دامەزراندنی پەیوەندی لە نێوان دەوڵەت و پێکهاتە پەیوەندیدارەکاندا بوون. ئەوان وەک بنەما و ڕێککەوتنێکی یاسایی پابەندکەر سەیر دەکران کە یارمەتیدەر بوون بۆ پاراستنی سەقامگیری لە ناوچەکەدا بۆ ماوەی نزیکەی سەدەیەک.
پرەنسیپی مافی دیاری کردنی چارەنووسی گەلان
پرەنسیپی چارەنووسی گەلان چەمکێکی بنەڕەتی یاسای نێودەوڵەتییە کە دان بە مافی گەلاندا دەنێت کە بە ئازادی، پێگەی سیاسی خۆیان و گەشەسەندنی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتووری خۆیان دیاری بکەن و دەسەڵاتی سەروەری خۆیان بەبێ دەستێوەردانی دەرەکی بەڕێوەببەن. ئەم پرەنسیپە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە گرنگیی پەیدا کرد، کە بە گۆڕانکاری گەورەی سەرزەوینی و بەرز بوونەوەی خواستە نەتەوەییەکان خۆی دەر خست.
لە چوارچێوەی پەیمانی لۆزاندا، بنەمای چارەنووسی گەلان ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە دیاریکردنی سنوورەکان و مافی دانیشتوانی پەیوەندیداردا بینیوە. پەیماننامەکە دانی بە بوون و خواستەکانی پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەکانی ناوچەی ئاسیای بچووکدا ناوە، و هەوڵ درا تا ئەو ڕادەیەی کە دەکرێت چارەسەری نیگەرانییەکانیان بکرێت.
بۆ نموونه له په یماننامه که دا خواست و ویستەکانی یۆنانی و تورکەکانی نێو هەر وڵات له دیاری کردنی سنوورەکانی هەر دوو لادا لەبه ڕچاو گیران. هەندێک ناوچەی زۆرینەی یۆنانیەکان تەرخانکرابوون بۆ یۆنان و ناوچەکانی زۆرینەی تورک لە تورکیادا مانەوە. ئەمەش بە مەبەستی ڕێزگرتن لە خواستی خەڵکی ناوچەکە و پاراستنی ناسنامە نەتەوەییەکانیان ئەنجامدرا.
بەهەمان شێوە پەیماننامەکە بە خستنەڕووی بڕگەکانی تایبەت بە مافی کەمینەکان خواستەکانی کوردیش لەبەرچاو گرت. هەرچەندە بڕگەکانی پەیماننامەکە ئیدیعاکانی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی خاکی ڕەچاو نەدەکرد، بەڵام دان بە بوونی پێکهاتەی کورد و هەندێک مافی کولتووری و زمانەوانی بۆ ئەو گەلە دا نرا.
بنەمای چارەی خۆنووسینی گەلان، وەک لە پەیمانی لۆزاندا جێبەجێ کراوە، ئامانجی ڕێزگرتن بوو لە خواست و ناسنامەی نەتەوەیی دانیشتوانی پەیوەندیدار، لە هەمان کاتدا هەوڵی دامەزراندنی سەقامگیری ناوچەیی و دوورکەوتنەوە لە گرژی و ململانێی نوێ بوو. بەڵام گرنگە دان بەوەدا بنرێت کە لێکدانەوە و جێبەجێکردنی ئەم پرەنسیپە ڕەنگە جیاواز بێت و جێگەی مشتومڕ بێت، ئەمەش بەپێی بارودۆخی مێژوویی و واقیعە سیاسییە هاوچەرخەکان.
دانانی سنوورەکان
لەڕاستیدا پەیمانی لۆزان ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە دامەزراندنی سنوورەکانی نێوان کۆماری تورکیا و وڵاتانی دراوسێ. دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەکەم و داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، دووبارە پێناسەکردنەوەی سنوور و خاکەکان پرسێکی چارەنووسساز بوو بۆ سەقامگیری ناوچەیی و پەیوەندی نێوان دەوڵەتەکان.
لە پەیماننامەکەدا سنووری وشکانی و دەریایی نێوان تورکیا و دراوسێکانی دیاری کراوە. ئەو ناوچانەی دیاری کرد کە بۆ هەر لایەنێک تەرخان دەکرێن، بەمەش گەرەنتی سەروەری و یەکپارچەیی خاکی هەر دەوڵەتێک دەکرا. ئەو سنوورانەی بە پەیماننامەکە دامەزراون، نزیکەی سەدەیەک بووەتە بنەمای پەیوەندییە سیاسی و ئابووری و ئەمنییەکانی نێوان وڵاتانی ناوچەکە.
بۆ نموونە، ئەو پەیماننامەیە سنووری نێوان یۆنان و تورکیای جێگیر کرد، کۆتایی بە شەڕی یۆنان-تورکیا هێنا کە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە سەریهەڵدابوو. هەندێک دوورگەی دەریای ئیجەی بۆ یۆنان تەرخان کرد، لە کاتێکدا کە وشکانی تراکیا لە تورکیادا مایەوە. بەهەمان شێوە لە پەیماننامەکەدا سنوورەکانی نێوان تورکیا و بولگاریا و هەروەها نێوان تورکیا و عێراقیش دیاری کراون.
دانانی سنوورەکان بە پەیماننامە بە مەبەستی کەمکردنەوەی گرژییە خاکییەکان و دابینکردنی چوارچێوەیەکی سەقامگیر بوو بۆ پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتانی ناوچەکە. بەڵام پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەو سنوورانەی کە پەیماننامەکە دایمەزراندووە، بەندن بە دینامیکی سیاسی و بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانی لایەنە پەیوەندیدارەکانەوە، کە دەتوانن هۆکاری ناکۆکی و داواکاری خاکی دواتر بن.
پاراستنی کەمینەکان
لەڕاستیدا پەیمانی لۆزان بڕگەی تایبەتی بۆ پاراستنی مافی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان لە تورکیادا لەخۆگرتبوو. ئەم بڕگانە گرنگ بوون بۆ ڕەچاوکردنی هەمەجۆریی نەتەوەیی و کولتووری و ئایینی کە لە ناوچەکەدا هەیە.
پەیماننامەکە دان بە بوونی پێکهاتەو کەمینە جیاوازەکاندا دەنێت، وەک کورد، ئەرمەنی، یۆنانی و ئاشووری، هەروەها دان بە مافە سەرەتاییەکانیاندا ناوە. زامنی ئازادی ئایینی دەکات و ڕێگە بە کەمینەکان دەدا کە ئایینەکەیان پەیڕەو بکەن و دامەزراوە ئاینییەکانیان بپارێزن. جگە لەوەش، ئەو پەیماننامەیە دانی بە مافی پەروەردەی کەمینەکان دا نابوو. لەوانەش بەکارهێنانی زمانی دایکی لە قوتابخانە و دامەزراوە پەروەردەییەکان دا.
ئەم بڕگانە وەڵامێک بوون بۆ گرنگی ئەو کەمینە نەتەوەیی و ئایینیانەی کە لە ناوچەکەدا ئامادەن و ئامانجیان پاراستنی ناسنامەی کولتووری خۆیان و دەستەبەرکردنی بەشداریکردنیان لە ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی تورکیادا بوو.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە جێبەجێکردنی ڕاستەقینەی ئەم بڕگانە و پاراستنی کاریگەرانەی مافەکانی کەمینەکان ڕەنگە بە تێپەڕبوونی کات ئاڵو گۆڕی بە سەر دا هاتبێت و جێگەی مشتومڕ و ناکۆکی بووبێت. هەندێک دەڵێن کە مافی کەمینەکان بە تەواوی ڕێزیان لێ نەگیراوە و پێشێلکاری لە هەندێک حاڵەتدا ڕوویداوە.
پرەنسیپی دژ بە هەڵاواردن
لەڕاستیدا بنەمای جیاکاری نەکردن و یەکسانی لەبەردەم یاسادا توخمە گرنگەکانی پەیمانی لۆزان بوون. لە پەیماننامەکەدا هەوڵی دامەزراندنی چوارچێوەیەکی یاسایی درا کە تێیدا هەموو هاووڵاتیان بەبێ گوێدانە ڕەچەڵەکی نەتەوەیی و ئایینێک، مافی وەک یەکیان هەبێت و پارێزگارییان لێبکرێت.
بنەمای جیاکاری نەکردن ئەوە دەگەیەنێت کە هەموو مرۆڤەکان بەبێ گوێدانە نەتەوەیی و ئایینییەکانیان، لەبەردەم یاسادا بە یەکسانی مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت. ئەمەش بەو مانایەیە کە دەبێت هەمان مافی مەدەنی، سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتوورییان هەبێت، هەروەها هەمان دەرفەتی دەستڕاگەیشتن بە خوێندن، دامەزراندن، خزمەتگوزارییە گشتیەکان و بەشداری سیاسییان هەبێت.
پەیمانی لۆزان ئامانجی زامنکردنی ئەم یەکسانییە و پێشخستنی ئەو بیرۆکەیە بوو کە هەموو تاکەکان بە یەکسانی مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، بەبێ جیاوازی لەسەر بنەمای پێوەرەکانی وەک ڕەچەڵەکی نەتەوەیی یان ئایین.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە سەرەڕای بڕگەکانی پەیماننامەکە، ڕەنگە واقیعی جێبەجێکردنی ئەم بنەمایە جیاواز بێت. ڕەنگە هێشتا جیاکاری و نایەکسانی لە پراکتیکدا هەبێت و هەندێک کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان ڕووبەڕووی ئاستەنگ یان پێشێلکردنی مافەکانیان ببنەوە.
دانپێدانانی نێودەوڵەتی
لەڕاستیدا دانپێدانانی نێودەوڵەتی توخمێکی جەوهەری پەیماننامەی لۆزانە. دوای واژۆکردنی لە ساڵی ١٩٢٣، پەیماننامەکە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدانرا و پشتڕاستکرایەوە، ئەمەش شەرعیەتی یاسایی و سیاسی پێبەخشی.
دانپێدانانی نێودەوڵەتی بەو مانایەیە کە وڵاتانی ئەندامی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەو پەیماننامەیەیان قبوڵ کردووە و بەهای یاسایییان پێداوە. بەم شێوەیە ناوەڕۆکەکەی و بڕگەکانی و دەسەڵاتەکەی دەناسن. ئەم دانپێدانانە دەتوانرێت بە شێوازی جیاواز دەربکەوێت، لەوانە پابەندبوونی فەرمی بە پەیماننامەکە، قبوڵکردنی بنەما و ئەرکەکانی، یان بەشداریکردن لەو دامەزراوانەی کە پەیماننامەکە دروستی کردووە.
کاتێک چەند دەوڵەتێک دان بە پەیماننامەیەکدا دەنن و قبوڵی دەکەن، ئەمە شەرعیەت و ڕەوایەتییەکەی لە چاوی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەهێزتر دەکات. ئەمەش بەو مانایەیە کە ئەو بەڵێن و پابەندبوونانەی لە پەیماننامەکەدا هاتووە بە پابەندکەر بۆ دەوڵەتانی ئەندام دادەنرێت.
لە دۆسیەی پەیماننامەی لۆزاندا، زۆرێک لە دەوڵەتان دانیان بەو پەیماننامەیەدا ناوە و پشتڕاستیان کردەوە، لەوانە ئەو دەوڵەتانەی کە لایەنی ڕاستەوخۆی پەیماننامەکە بوون، هەروەها ئەو دەوڵەتانەی دیکە کە دانیان بە سنوورە نوێیەکان و بڕگەکانی مافی کەمینەکاندا ناوە. ئەم دانپێدانانە نێودەوڵەتییە یارمەتیدەر بوو بۆ دامەزراندنی پێگەی یاسایی پەیماننامەکە و دانانی لە چوارچێوەی سیستەمی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان دا.
گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە پەیماننامەیەک دەتوانێت کاریگەری یاسایی و سیاسی گرنگی هەبێت. چاوەڕوانی لە ڕووی ڕێزگرتن لە بڕگەکانی پەیماننامەکە دروست دەکات، بەرپرسیارێتی دەوڵەتانی ئەندام بەهێز دەکات و چوارچێوەیەک بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکیەکان دادەنێت.
