High Frequency Active Auroral Research Program (HAARP)
پڕۆژه به‌رنامه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی یۆنێسفێری چالاك به فرێكانسی بڵیند (هارپ) به‌رنامه‌یه‌كی ئه‌مریكاییه به دوو ئامانجی زانستی و نیزامی بۆ لێكۆڵینه‌وه له سه‌ر چینی یۆنێسفێر (چینی سه‌ره‌وه‌ی ئه‌تموسفێری زۆه‌وی).
چالاكیه‌كانی هارپ گرێداوی بنكه‌ی هه‌وایی كریتله‌نده و هێزی ئاسمانی و هێزی ده‌ریایی وڵاته یه‌كگرتووه‌كان لە باری داراییه‌وە دابینی ده‌كه‌ن. هه‌موو چالاكیه زانستیه‌كانی له لایه‌ن زانكۆی ئالاسكاوه سه‌رپه‌رستی ده‌كرێن و خستنه‌كاریشی له لایه‌ن تاقیگه‌ی فیلیپسی هێزی هه‌وایی وڵاته یه‌كگرتووه‌كان و نووسینگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كانی هێزی ده‌ریاییه‌‌‌وەیە.
دامه‌زراوه‌ی هارپ تێكنۆلۆژی ئای.ئێڕ.ئای (ئامێری لێكۆڵینه‌وه یۆنێسفێر) و تێكنیكی ڕادیۆئێلێكتریكه بۆ تێگه‌یشتن له‌و میكانیزمه ئاڵۆزانه كه یۆنێسفێر، به‌شی سه‌ره‌وه‌ی ئه‌تمۆسفێر، به‌ڕێوه ده‌به‌ن. یه‌ك له ئامانجه‌كانی کاری ئەو دامەزراوەیە لێكۆڵینه‌ویە له كاریگه‌ریه‌كانی یۆنێسفێر بە سه‌ر په‌یوه‌ندیه مه‌ودا درێژه‌كان. ئەوەش لە ڕێگای وروژاندنە به فرێكانسی شه‌پۆله به‌رزه‌كان (HF).
دامه‌زراندن
بنكه‌كه له نیزیك گاكۆنا، له ئالاسكا دامه‌زراوه. دامه‌زراندنه‌كه‌ی زیاتر له ٣٠ میلیۆن دۆلاری تێ چووه و له پانتاییه‌كی ١٤ هێكتاری دا درۆست كراوه و ١٨٠ ئانتین له خۆ ده‌گرێ.
هارپ سێهه‌مین بنكه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی یۆنۆسفۆریكی وڵاته یه‌كگرتووه‌كانه، ئه‌وانی دیكه له ده‌ورو به‌ری بنكه‌ی چاودێری بۆشایی ئاسمانی ئارێسیبۆ له پۆرتۆ ریكۆ، و وێستگه‌ی HIPAS له نیزیك شاری فایربانك له ئالاسكا دان.
وێستگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی ئۆرووپی EISCAT به وزه‌یه‌كی هه‌ره‌زۆری ١٢٠٠ مێگاوات (PAR) له نیزیك ترۆمسۆ له نۆروێژ جێگیركراوه. وێستگه‌یه‌كی هاوجۆر به هێزی هه‌ره‌زۆری ٢٨٠ مێگاوات (PAR) له ”نیژنی نۆڤگۆرۆدی” ڕووسیه دا دامه‌زراوه كه بە وێستگه‌ی سوورا ناو دەبردرئ.
ئامانجی دامه‌زراوه‌كه
به پێ ماڵپه‌ڕی فه‌رمی، ئه‌و دامه‌زراوه‌یه به مه‌به‌ستی لێكۆڵینه‌وه‌ی تایبه‌ت به یۆنێسفێر دروست کراوە. به تایبه‌ت، دەرفەتی لێكۆڵینه‌وه ده‌دات له كاریگه‌ری ئاڵۆزیەکانی ئه‌و چینه سه‌ره‌وه‌ییه‌ی ئه‌تمۆسفێر کە لە ئەنجامی باهۆزی مانیه‌تیكیه‌وه کار دەکاتە سه‌ر په‌یوه‌ندیه ڕادیۆییه جیهانیه‌كان، سیستمی ڕێپیشانده‌ری سه‌تیلیت، هه‌روه‌ها تۆڕه‌كانی گواستنه‌وه كاره‌با مه‌ودا درێژه‌كان.
هه‌روه‌ها لێكۆڵه‌ران، له ڕێگای ئه‌و دامه‌زراوه‌وه، هه‌وڵی پێكهێنانی هێندێك گۆڕانكاری كاتیی كه‌شوهه‌وا لە سه‌ر ناوچه‌ی سه‌ره‌وه‌ی شوێنی ویێستگەکە ده‌ده‌ن كه به هیچ شێوه‌یه‌ك له گه‌ڵ دیارده جیهانیه‌کانی پەیوەندیدار بە ئاڵۆزیه هه‌تاویەکانەوە هه‌ڵناسه‌نگێندرێت. ئامێره زۆر هه‌ستیاره‌كانی دامه‌زراوه‌ی چاودێری هارپ ڕێگای ئه‌نجامی هاوپه‌یوه‌ندیه‌كی ورد له كاریگه‌رییه سنوورداره پێكهاتوه‌كان ده‌دات، هه‌ر وه‌ها دەرفەتی باش تێگه‌یشتن له شێوه‌ی وه‌ڵامدانه‌وه‌ی یۆنێسفێر بۆ به‌شێكی زۆری دیارده سروشتیه‌كان دەڕەخسێنێ.
به هۆی وروژاندنی هه‌ریمی یۆنێسفێر بە ڕێگای فرێكانسی به‌رز و هاوتەریب کردنی سیگناڵه‌كان، هارپ ده‌توانێ به‌شی خواره‌وه‌ی ئه‌تمۆسفێر وه‌ك ئانتینێكی گریمانه‌یی ELF / VLF (فرێكانسی ئێجگار نزم / فرێكانسی زۆر نزم) لێ بكات. ئه‌وه‌ش به هۆی هه‌بوونی ته‌زووی كاره‌بای سروشتی (ئێلێكترۆجێت یان ته‌زوی كاره‌بای ئه‌تمۆسفێر) ە له ده‌وروبه‌ری ناوچه جه‌مسه‌ری و ئێستواییه‌كان دا.
گۆڕانکاری لە گه‌یاندنی كاره‌بای یۆنێسفێر له لایه‌ن هارپ ه‌وه كار ده‌كاته سه‌ر ئێلێكرۆجێتی جه‌مسه‌ری بۆ دروستكردنی شه‌پۆلی فرێكانسه ئێجگار نزمه‌كان ELF.
زۆر شێوه‌ی هاوتەریبکردنی فرێكانسه به‌رزه‌كان بۆ به‌رهه‌م هێنانی فرێكانسه ئێجگار نزمه‌كان بوونیان هه‌یه. پێكه‌وه گرێدانی داوێنه‌كان (نموونه: ڕێكردن-ڕاگرتن)، و هاوتەریبکردنی جێۆمێتریك (جێگۆڕكێ خۆلۆكی ناوچه‌ی تیشك به‌ركه‌وتوو به گوێره‌ی فرێكانس). هه‌روه‌ها شێوه‌یه‌كی دیكه به ناوی (beam painting) ‘’ڕه‌نگكردنی تیشکەکان’’ (تیشکدانەوەی خێرای به‌شه جیاوازه‌كانی ناوچه‌یه‌كی زۆر به‌رین و دواتر ساردبوونه‌وه پێش ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی سووڕ).
به‌رهه‌مهێنانی فرێكانسه ئێجگار نزمه‌كان كه گرینگی باری نیزامیه‌كه‌ی زیاتره له باری زانیستیه‌كه‌ی، یه‌كێكه له‌و ده‌رفه‌تانه كه لە ئەنجامی كاریگه‌ری هارپ له سه‌ر یۆنێسفێر وه‌ده‌ست هاتووه. لێكۆڵه‌ره‌وانی چه‌ندین زانكۆی ئه‌مریكی و غه‌یره ئه‌مریكی، هاوكاری زۆر پڕۆژه‌ی دیكه‌ی هاررپیان كردوه و ده‌یكه‌ن و ئه‌وه بووه‌ته هۆی بڵاۆبوونه‌وه‌ی زانیاری له‌و باره‌وه. بۆ نموونه، له كانوونی یه‌كه‌م (سێپتامبه‌ر)ی ٢٠٠٤ دا، دوو لێكۆڵه‌ری ئه‌مریكی ده‌رئه‌نجامه‌كانی ئه‌زموونێكی خۆیانیان له بڵاڤۆكێكدا به ناوی ‘’سروشت’’ بڵاۆكرده‌وه كه بۆ یه‌كه‌مجار په‌ڵه‌یه‌كی كه‌سكی ڕووناكیان دروست كردبوو كه به چاو ده‌بینرا.
بابه‌تی جێگای باس
پڕۆژه‌ی هارپ بووه‌ته سه‌رچاوه‌ی زۆر تیۆری پیلانگێڕی و فانتاسم.
له كتێبكدا به ناوی ‘’فریشته‌كان به‌و هاارپه یاری ناكه‌ن’’ كه له ساڵی ١٩٩٥ دا له لایه‌ن نایك بێگیچ و جین مانینگ ه‌وه نووسراوه، بانگه‌شه‌ی ئه‌وه كراوه كه توانای كاریگه‌ری هارپ له سه‌ر یۆنێسفێر زۆر له‌وه به‌رفراونتره كه به شێوه‌ی فه‌رمی ڕاگه‌یندراوه. به گوێره‌ی نووسه‌رانی كتێبه‌كه، ڕۆژێك له ڕۆژان ئه‌و ١٨٠ ئانتینه ده‌رفه‌تی ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه بۆ گۆرانی كه‌شو هه‌وا، ڕاگرتنی هه‌موو په‌یوه‌ندیه بێته‌له‌كان، ته‌قاندنه‌وه و به‌ردانه‌وه‌ی فڕۆكه‌كان و مووشه‌كه نێوان قاڕه‌ییه‌كان و له كۆتایی دا، كاریگه‌ری له سه‌ر كرداری مرۆڤه‌كان ده‌ڕه‌خسێنن.
له ساڵی ١٩٩٩ دا، كۆمیسیۆنی كارو باری ده‌ره‌وه، ئه‌منیه‌ت و ڕامیاری به‌رگری په‌رله‌مانی ئۆروپی، لە ياپۆرتيکدا به ئاماژه به هێندێك له‌و بانگه‌شانه، ڕادەگەینێت كه ‘’سیستمی نیزامی ئه‌مریكی بۆ ده‌ستكاریكردنی یۆنێسفێر، هارپ، كه بنكه‌كه‌ی له ئالاسكا دایه و وه‌كو به‌شێك له پێشكه‌وتن و به كار هێنانی چه‌كی ئێلێكترۆمانیه‌تیكیه و ئامانجه‌كه‌ی زیاتر دابینكردنی ئه‌منیه‌تی ده‌ره‌كیه تا نێۆخۆیی، وه‌كو هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی نیزامیی زۆر مه‌زنه بۆ سه‌ر ژینگه و ته‌ندروستی مرۆڤ له هه‌موو دونیا دا.
له‌م دواییانه‌دا ئێدوارد سنودێن كارمه‌ندی پێشووی ده‌زگای سیخۆری ئه‌مریكی كه له وڵاته‌كه‌ی هه‌ڵات و زۆر زانیاری وردی ئه‌منیه‌تی ده‌زگای سیخۆری وڵاته‌كه‌ی ئاشکرا كردوه، بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات كه هارپ ده‌توانێت بۆ كوشتنی تاكی مرۆڤیش به كار بهێنرێت.
کۆکردنەوە و وەرگێڕان: ئازاد سەڵواتی
سەرچاوەکان:
- https://fr.wikipedia.org
- https://www.crashdebug.fr/
- http://www.haarp.net/
- http://www.mondialisation.ca/
