٥. ئاسۆی داهاتوو بۆ پەیمانی لۆزان
پەیمانی لۆزان وەک ڕێککەوتنێکی مێژوویی کە دانی بە سنوور و مافی هێندێ لە کەمینەکانی لە تورکیادا نا، پرسیاری گرنگ لەبارەی داهاتووی و پەیوەندییەکەی لە چوارچێوەی جیهانی ئەمڕۆدا دەوروژێنێت. لێرەدا چەند ئاسۆیەکی داهاتوو بۆ پەیماننامەکە دەخەینەڕوو:
- هەڵوەشانەوە : دیدگەیەکی ڕادیکاڵ بوونی هەیە کە پێوایە پەیمانی لۆزان، تەنیا داسەپاندنی ئیرادەی سەرکەوتووەکانی شەڕە و دوورە لە ئیرادە و خواستی ئەو گەلانەی بە هەر جۆرێک کەوتوونەتە ژێر کاریگەری پەیمانەکەوە. واتە زۆرتر ڕێکەوتنێکە بۆ کۆتایی هێنانی شەڕ و سەپاندنی سنوور. ئەو دیدگایە هەر وەها پێ وایە، ئەو جۆرە پەیماننامانە نابێ وەکو بنەمای یاسای نێو نەتەوەیی وەر گیردرێن، چۆن زیانیان لە قازانجیان زیاترە و ناتوانن سەقامگرتوویی هەمیشەیی بە دوای خۆیاندا بێنن. هەر وەک ئەوەی کە هەتا ئێستا بە بەردەوامی کێشەی سنوور و خاک، کێشەی کەمایەتییەکان و مافەکانی مرۆڤی لە گەڵدا هەیە و دوای سەد ساڵ هێشتا هەر بێ چارەسەری ماونەتەوە. لایەنگرانی ئەو بۆچوونە، پێیان وایە دەبێ پەیمانەکە هەڵوەشێتەوە و لە ژێر چاودێرییەکی نێو نەتەوەیی و بە لە بەرچاو گرتنی ویست و ئیرادەی هەموو گەلانی ناوچەکە و نۆرمەکانی مافەکانی مرۆڤ، سنوورەکان و مافەکانی گەلان دیاری بکرێت.
- پاراستنی دۆخی ئێستا: یەکێک لە دیدگاکان بریتییە لە پاراستنی دۆخی ئێستا و ڕێزگرتن لە بڕگەکانی پەیمانی لۆزان. ئەم ڕێبازە جەخت لەسەر سەقامگیری و پاراستنی سنوورە دامەزراوەکان و هەروەها ڕێزگرتن لە مافی کەمینەکان دەکاتەوە. هەر وەها جەخت لەسەر گرنگی بەردەوامی ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان و پێویستی چارەسەرکردنی کێشە و گرژییەکانی ئێستا لە ڕێگەی دیپلۆماسی و ئاشتیانە دەکاتەوە.
- پێداچوونەوە و دەستکاری: ڕوانگەیەکی دیکە پێشبینی دەستکاری و پێداچوونەوە بە پەیمانی لۆزان دەکات بۆ ئەوەی واقیع و پێداویستییە هاوچەرخەکان جێبەجێ بکات. ئەمەش دەتوانێت گفتوگۆ و دانوستان لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکان لەوان تورکیا و وڵاتانی دراوسێ و هەروەها بەشداری نوێنەرانی کەمینە پەیوەندیدارەکان لەخۆبگرێت. ئامانج لێی گەیشتن بە کۆدەنگی دەبێت لەسەر دەستکارییە پێویستەکان بۆ ئەوەی باشتر ڕەنگدانەوەی ئەو گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتی و جیۆپۆلەتیکیانە بێت کە لە دوای واژۆکردنی پەیماننامەکەوە ڕوویانداوە.
- ئۆتۆنۆمی زیاتری ناوچەکان: ڕوانگەیەکی ئەڵتەرناتیڤ پێشنیاری ئۆتۆنۆمی زیاتری ناوچە پەیوەندیدارەکان دەکات، بەتایبەتی ناوچە کوردییەکان لە تورکیا، سوریە و عێراق. ئەم ڕێبازە گرنگیی فرەچەشنی نەتەوەیی و کولتووری بە فەرمی دەناسێت و هەوڵدەدات بەشداری سیاسی و بڕیاردان لەسەر ئاستی ناوخۆیی بەرەوپێش ببات. دەتوانێت بریتی بێت لە دروستکردنی پێکهاتەی حکومەتی هەرێم یان سیستەمێکی فیدراڵی کە نوێنەرایەتی و سەربەخۆیی زیاتر بۆ کەمینەکان گەرەنتی بکات.
- چارەسەری بنەمادار بە مافی مرۆڤ: دیدگایەکی دیکە جەخت لەسەر پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و دەستەبەرکردنی یەکسانی بۆ هەموو مرۆڤەکان دەکات، بەبێ گوێدانە نەتەوە و ئایین. ئەم ڕێبازە جەخت لەسەر گرنگی ڕێزگرتن لە مافە بنەڕەتییەکانی کەمینەکان و بەرەنگاربوونەوەی هەڵاواردن دەکاتەوە. دەکرێت چاکسازیی یاسایی و دامەزراوەیی و ئابووری-کۆمەڵایەتی لەخۆبگرێت بە ئامانجی گەرەنتیکردنی دەرفەتی یەکسان و بەشداری تەواوی هەموو هاوڵاتیان.
- گفتوگۆ و ئاشتەوایی: ڕوانگەیەکی سەرەکی بۆ داهاتووی پەیمانی لۆزان، گفتوگۆ و ئاشتەوایی نێوان هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکانە. ئەمەش بریتییە لە کردنەوەی کەناڵەکانی پەیوەندیکردن و لێکتێگەیشتنی یەکتر، بە ئامانجی چارەسەرکردنی جیاوازییەکان و دروستکردنی پەیوەندی بەردەوامی متمانە. گفتوگۆ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی گرژییەکان و دۆزینەوەی چارەسەری بنیاتنەر بۆ جێبەجێکردنی خواستەکانی کۆمەڵگە جیاوازەکان.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە پرسی داهاتووی پەیمانی لۆزان ئاڵۆزە و پێویستی بە ڕێبازێکی نوانسی هەیە، بە لەبەرچاوگرتنی دیدگا و بەرژەوەندییە جیاوازە مەترسیدارەکان، هەر گۆڕانکارییەک یان پێداچوونەوەیەک لە پەیماننامەکەدا پێویستە بە شێوەیەکی گشتگیر و شەفاف مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت و ڕێز لە مافی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان بگیردرێت. ئەو بڕیارانەی کە دەدرێن پێویستە بنەماکانی دادپەروەری، یەکسانی، ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و پێشخستنی ئاشتی و سەقامگیری ناوچەیی ڕەچاو بکەن.
هەروەها پێویستە جەخت لەوە بکرێتەوە کە هەر پێداچوونەوەیەک یان دەستکاریکردنێک لە پەیماننامەی لۆزان پێویستە پابەند بێت بە چوارچێوەی یاسایی نێودەوڵەتیی هەنووکەیی، بەتایبەتی بە ڕێزگرتن لە بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی و دوورکەوتنەوە لە دروستکردنی پێشینە کە دەتوانێت ڕێکەوتنە نێودەوڵەتییەکانی دیکە تێکبدات.
لە کۆتاییدا گرنگە دان بەوەدا بنێین کە ئاسۆکانی داهاتوو بۆ پەیمانی لۆزان پەیوەندییەکی نزیکیان بە ئیرادەی سیاسی لایەنە پەیوەندیدارەکان و توانای گەیشتن بە سازانی پەسەندکراوی یەکترەوە هەیە. گەڕان بەدوای چارەسەری ئاشتیانەدا، کە لەسەر بنەمای گفتوگۆ و لێکتێگەیشتن و ئاشتەوایی یەکتر دامەزراوە، بۆ بنیاتنانی داهاتوویەکی بەردەوام و هاوسەنگ زۆر گرنگە. بەشداری هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان بە کەمینەکانیشەوە زۆر گرنگە بۆ گەیشتن بە چارەسەرێک کە دادپەروەرانە و بەردەوام و ڕێزگرتن لە کەرامەتی مرۆڤایەتی بن.
