٤. کاریگەرییە ئەگەرییەکانی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان
ئەگەر پەیمانی لۆزان هەڵوەشێتەوە، ئەوا کاریگەرییە ئەگەرییەکانی چی دەبن؟ لەم بەشەدا بەدواداچوون بۆ دەرئەنجامە سیاسی و یاسایی و جیۆپۆلەتیکیەکانی وەها بڕیارێک دەکەین. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هەڵوەشانەوەی پەیماننامەکە دەتوانێت کاریگەری قووڵی هەبێت نەک تەنها لەسەر ناوچەی ئاسیای بچووک، بەڵکو لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بە گشتی. ئێمە دیدگا جیاوازەکان و سیناریۆە شیمانەییەکان لە ئەگەری هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان شی دەکەینەوە.
لێرەدا هەندێک لە کاریگەرییە ئەگەرییەکان دەخەینەڕوو:
- سنوور و سەروەری: لە پەیمانی لۆزان سنوورەکانی نێوان کۆماری تورکیا و وڵاتانی دراوسێی دیاری کران، لەوانە یۆنان، بولگاریا، عێراق و سووریا. ئەگەر پەیماننامەکە بخرێتە ژێر پرسیارەوە، دەتوانێت ڕێگا بۆ داواکاری خاک و ناکۆکی لە بارەی سنوورەکان بکاتەوە. دیاریکردنی سنوورەکانی دەوڵەت و سەروەری، دەبنە بابەتی سەرەکی مشتومڕ و کێبڕکێ و بەم شێوەیە ناسەقامگیری ناوچەیی دروست دەکات.
- مافی کەمینەکان: پەیماننامەکە مافی هێندێ لە کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکانی گەرەنتی کردوە، لەوانە ئەرمەنی و یۆنانی. ئەگەر پەیماننامەکە بە هەڵوەشاوە ڕابگەیەنرێت، دەتوانێت ئەم مافانە و ئەو پارێزبەندییانە بخاتە ژێر پرسیارەوە کە بە هێندێ لە کەمینەکان دراوە. دەکرێت گرژییە نەتەوەییەکان و ئیدیعای ناسنامە توندتر ببنەوە و ببێتە هۆی ناکۆکی و خراپتر بوونی باری مافەکانی مرۆڤ.
- پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان: کۆتایی هاتنی پەیمانی لۆزان کاردانەوەی دەبێت لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و وڵاتانی واژۆکەری پەیماننامەکە، هەروەها لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەی ناوچەکە و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە گشتی. بردنە ژێر پرسیاری پەیماننامەکە دەتوانێت متمانە و هاوکاری نێوان گەلان تێکبدات و چارەسەرکردنی ناکۆکی و کێشە ناوچەییەکان قورستر بکات.
- سەقامگیری ناوچەیی: پەیمانی لۆزان ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە سەقامگیری ناوچەی ئاسیای بچووک بۆ ماوەی نزیکەی سەدەیەک. بە هێنانە بەر باسی هەڵوەشانەوە، ئەم سەقامگیرییە دەخرێتە مەترسییەوە، کە دەتوانێت لێکەوتەی نەرێنی لەسەر ئاشتی و ئاسایشی ناوچەکە هەبێت. دەکرێت گرژییە نەتەوەییەکان و ڕکابەرییە سیاسییەکان و ئیدیعای خاکی پەرەبستێنن و ببێتە هۆی ململانێی توندوتیژ و ناسەقامگیری ناوچەکە.
- پێشینەی یاسایی: هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان پێشینەیەکی یاسایی گرنگ دروست دەکات. ئەمەش ڕێگە خۆش دەکات بۆ بردنە ژێر پرسیاری پەیماننامە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی دیکە کە لەسەر بنەمای هاوشێوە ئەنجامدراون. ئەمەش دەتوانێت نادڵنیایی یاسایی بچێنێت و سیستەمی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای ڕێککەوتن و نۆرمەکانی پەسەندکراو لاواز بکات. دەکرێت یەکگرتوویی و سەقامگیری یاسای نێودەوڵەتی بخرێتە مەترسییەوە.
- دەرئەنجامە مرۆییەکان: هەڵوەشانەوەی پەیماننامەکە دەتوانێت لێکەوتەی مرۆیی وێرانکەری هەبێت. کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان کە لە ئێستادا سوودمەندن لە پاراستن و مافە تایبەتەکان، دەتوانن بەر هەڵاواردن و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ و ململانێی چەکداری ببنەوە. ئاوارەبوونی زۆرەملێ و گۆشەگیری و ئازارەکانی مرۆڤ دەتوانێت بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش زیاد بکات.
بێ گۆمان تواوەیی پەیمانی لۆزان کاریگەری قووڵ و ئاڵۆزی یاسایی، سیاسی، ناوچەیی و مرۆیی دەبێت. سنوورەکان، مافەکانی کەمینەکان، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، سەقامگیری ناوچەیی، پێشینەی یاسایی و دەرئەنجامە مرۆییەکان هەموویان بەهۆی بردنە ژێر پرسیاری پەیماننامەکەوە کاریگەرییان لەسەر دەبێت.
سنوور و سەروەری
پەیمانی لۆزان ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دامەزراندنی سنوورەکانی نێوان کۆماری تورکیا و وڵاتانی دراوسێ. ئەو خاکانەی بۆ هەر لایەنێک تەرخانکرابوون دیاری دەکرد، بەمەش سەروەری و یەکپارچەیی خاکی هەر کام لە دەوڵەتە نوێیەکانیشی گەرەنتی دەکرد. ئەگەر کۆتایی هاتنی پەیماننامەکە لەبەرچاو بگیردرێت، ئەوا ئەم سنوورە دامەزراوانە دەباتە ژێر پرسیارەوە و بە ئەگەرێکی زۆرەوە ڕێگە بە ڕووی کێبەرکێ خاک و ناکۆکییە سنوورییەکان دەکاتەوە.
دیاریکردنی سنوورەکانی نێوان دەوڵەتان پرسێکی ناسکە و زۆرجار سەرچاوەی گرژییە. پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، وەک پەیمانی لۆزان، بە شێوەیەک داڕێژراون کە چارەسەرێکی بەردەوام و ئاشتیانە بۆ ناکۆکییەکانی خاکی دابین بکەن. چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون و ئاشکرا دابین دەکەن کە ماف و بەرپرسیارێتی لایەنە پەیوەندیدارەکان دیاری دەکات.
هێنانە بەر باسی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دەتوانێت ببێتە هۆی مشتومڕ و ناکۆکی لەسەر سنوورە دیاری کراوەکان و سەروەری دەوڵەتان. ئەمەش دەتوانێت ناسەقامگیری ناوچەیی دروست بکات، چونکە ڕەنگە لایەنەکان ئیدیعای جیاوازیان هەبێت لەسەر ئەو خاکانەی کە قسەیان لەسەر دەکرێت. گرژی و ململانێ ئەگەرییەکان کە لەم ئیدیعایانە سەرهەڵدەدەن، دەتوانن ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەی ئاسیای بچووک بخەنە مەترسییەوە.
گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە سەقامگیری سنوورەکان و ڕێزگرتنی یەکتر لە سەروەری دەوڵەتان بنەمای بنەڕەتی یاسای نێودەوڵەتی و نەزمی جیهانین. پەیماننامەکانی وەک پەیمانی لۆزان ئامرازێکی یاسایین کە لە لایەن لایەنە پەیوەندیدارەکانەوە دانوستان و ڕێککەوتنیان لەسەر کراوە بە ئامانجی یەکلاکردنەوەی ناکۆکی خاکی و ڕێگریکردن لە ململانێکان. هەڵوەشانەوەی ئەم ڕێککەوتنانە دەتوانێت پێشینەیەکی مەترسیدار دابنێت و ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکە بخاتە مەترسییەوە.
مافی کەمینەکان
پەیماننامەی لۆزان بڕگەی پاراستنی مافی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکانی تورکیای تێدابوو، لەوانە کورد، ئەرمەنی، یۆنانی و ئاشووری. ئەم بڕگانە دانیان بە بوونیاندا دەنا و هەندێک گەرەنتییان پێشکەش دەکرد، وەک ئازادی ئایینی و مافی خوێندن و بەکارهێنانی زمانی دایکی. هەر چەندە ئەو مافانە وەکو خۆی دابین نەکراون. بەڵام ئەگەر پەیماننامەکە کۆتایی پێ بهێنرێت و بە هەڵوەشاوە ئەژمار بکرێت، ئەوا دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر مافەکانی کەمینەکان هەبێت.
بە هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان، دەکرێت گرژییە نەتەوەییەکان و ئیدیعای ناسنامە توندتر ببنەوە و ببێتە هۆی ناکۆکی و تێکچوونی مافەکانی مرۆڤ. کەمینەکان دەتوانن خۆیان لە دۆخێکی نادڵنیایی یاساییدا ببیننەوە و بەر هەڵاواردن و پێشێلکردنی مافەکانیان بکەون.
پاراستنی مافی کەمینەکان توخمێکی چارەنووسسازە لە یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ و بنەمای یەکسانی لەبەردەم یاسادا. پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، لەوانەش پەیمانی لۆزان، بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی مافی کەمینەکان و بەشداریکردنیان لە کۆمەڵگادا داڕێژراون. کۆتایی پەیماننامەکە، مەترسی پاشەکشە لە پاراستنی مافەکانی ئە کەمینانەدا دروست دەکات کە لە سێبەری پەیماننامەکەدا جۆرێک پارێزبەندییان پێ بەخشراوە و بە مافەکانیان گەیشتوون. ئەوەش دەتوانێت دەرئەنجامە زیانبەخشی بۆ سەقامگیری و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی هەبێت.
پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان
بەڕاستی تواوەیی پەیمانی لۆزان کاردانەوەی بەرچاوی دەبێت لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، نەک تەنها لە نێوان تورکیا و وڵاتانی واژۆکەری پەیماننامەکە، بەڵکو لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەی ناوچەکە و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە گشتی.
پەیمانی لۆزان بە ئامانجی کۆتایی هێنان بە دوژمنایەتییەکان و سەقامگیرکردنی ناوچەی ئاسیای بچووک دوای جەنگی جیهانی یەکەم دانوستان و واژۆ کرا. سنوورەکانی دامەزراند، مافی کەمینەکانی دیاری کرد و چوارچێوەیەکی بۆ پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتانی پەیوەندیدار دروست کرد. بردنە ژێر پرسیاری پەیماننامەکە، ئەم هاوسەنگییە ناسکە دەخاتە ژێر پرسیارەوە و دەتوانێت گرژی لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکاندا دروست بکات.
بردنە ژێر پرسیاری پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی پەیماننامەیەکی گرنگ و کۆن وەک لۆزان، دەتوانێت متمانە و هاوکاری نێوان گەلان لەناوببات. ئەو وڵاتانەی پەیماننامەکەیان واژۆ کرد، لەسەر بنەمای بڕگەکانی پەیوەندی دیپلۆماسی و ئابوورییان دامەزراند. گۆڕین یان پێداچوونەوە بە پەیماننامەکە ئەم ڕێککەوتن و بەڵێنانە دەخاتە ژێر پرسیارەوە، کە دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی ناکۆکی لە پەیوەندییە دووقۆڵی و فرەلایەنەکاندا.
جگە لەوەش بردنە ژێر پرسیاری پەیماننامەکە دەتوانێت چارەسەرکردنی ناکۆکی و کێشە ناوچەییەکان ئاڵۆز بکات. پەیمانی لۆزان وایکرد کە بتوانرێت هەندێک پرسی خاکی و نەتەوەیی یەکلایی بکرێتەوە، بەم شێوەیە چوارچێوەیەکی نموونەیی بۆ چارەسەری ململانێیە هاوشێوەکان دابین کرد. ئەگەر پەیماننامەکە بە تواوە هەژمار بکرێت، ناکۆکی سنوورییەکان و ئیدیعای خاکی و گرژییە نەتەوەییەکان دووبارە دەبنەوە و دۆزینەوەی چارەسەری ئاشتیانە و هەمیشەیی قورستر دەکات.
سەقامگیری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان زۆرجار لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە ڕێککەوتن و پەیماننامەکان دابین بووە. هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دەتوانێت متمانە بە پەیماننامە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان لە نێو ببات و پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتان تێکبدات.
سەقامگیری ناوچەیی
پەیمانی لۆزان لە دوای واژۆکردنیەوە ڕۆڵێکی گرنگی لە سەقامگیری ناوچەی ئاسیای بچووکدا گێڕاوە. بە دانانی سنووری ڕوون و دیاریکردنی مافی کەمینەکان، پەیماننامەکە یارمەتیدەر بوو بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان و ڕێگریکردن لەو ململانێیە توندوتیژانەی کە قۆناغی پێشوویان دیاریکرد.
هێنانە بەر باسی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دەتوانێت ئەم سەقامگیرییە ناوچەییە بخاتە ژێر پرسیارەوە. دەکرێت ئەو سنوورانەی کە بە پەیماننامەکە دامەزراون، بخرێنە ژێر پرسیارەوە، ئەمەش ڕێگە بەڕووی ئیدیعای خاکی و ڕکابەریی سیاسیدا دەکاتەوە. کەمایەتییە نەتەوەیی و ئایینییەکان کە مافەکانیان بە پەیماننامەکە پارێزراوە، دەکرێت بەرەوڕووی زیادبوونی گرژی و هەڵاواردن ببنەوە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی سووتەمەنی ململانێی نەتەوەیی و بزووتنەوە جوداخوازەکان و بەمەش سەقامگیری گشتی ناوچەکە بخاتە مەترسییەوە.
سەقامگیری ناوچەیی زۆر گرنگە بۆ دەستەبەرکردنی ئارامی و ئاسایش لە ناوچەی ئاسیای بچووکدا. پەیمانی لۆزان ڕێگەی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی و پاراستنی هاوئاهەنگییەکی دیاریکراو لە نێوان وڵاتانی ناوچەکەدا کردەوە. هەڵوەشانەوە هێندێ لێکەوتەی هەیە، وەکو مەترسی دروستکردنی بۆشایی یاسایی و سیاسی، کە دەکرێت لەلایەن ئەو ئەکتەرەکانەوە بقۆزرێتەوە کە هەوڵدەدەن سوود لە ناسەقامگیرییەکان وەربگرن.
گرنگە دان بەوەدا بنێین کە سەقامگیری ناوچەیی تەنها بە هۆی پەیمانی لۆزانەوە نییە، بەڵکو لەسەر بنەمای دینامیکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی ئاڵۆز هاتوەتە ئاراوە. بەڵام هەڵوەشاوەیی پەیماننامەکە دەتوانێت ئاکامی تێکدەرانەی هەبێت و گرژییەکانی ئێستا توندتر بکاتەوە.
پێشینەی یاسایی
پرسی پێشینەی یاسایی لایەنێکی گرنگە کە دەبێت لە کاتی هەڵسەنگاندنی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزاندا لەبەرچاو بگیردرێت. پێشینە یاساییەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە تێگەیشتن و لێکدانەوەی یاسای نێودەوڵەتیدا. کاتێک پەیماننامەیەک دەخرێتە ژێر پرسیارەوە، دەتوانێت کاردانەوەی لەسەر ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی دیکە هەبێت کە لەسەر بنەمای هاوشێوە ئەنجامدراون.
ئەگەر پەیمانی لۆزان بە هەڵوەشاوە ڕابگەیەنرێت، ئەوە پێشینەیەکی یاسایی بەرچاو دروست دەکات. پاشان ڕەنگە دەوڵەتانی دیکە وەسوەسەیان بۆ دروست بێت کە پەیماننامە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان بخەنە ژێر پرسیارەوە کە بنەڕەتین بۆ سەقامگیری سیستەمی نێودەوڵەتی. ئەمەش دەتوانێت نادڵنیایی یاسایی بچێنێت و متمانە لە نێوان دەوڵەتەکاندا لاواز بکات، هەروەها متمانەی خودی یاسای نێودەوڵەتیش.
یەکگرتوویی و سەقامگیری یاسای نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای پێشبینیکردن و بەردەوامی ئەو بەڵێنانەیە کە دەوڵەتان داویانە. کاتێک پەیماننامەیەک بە شێوەیەکی یاسایی و شەرعی دانوستانی بۆ کرابێ و ئەنجامی هەبووبێ ، بە گشتی بە ڕێککەوتنێکی یاسایی پابەندکەر دادەنرێت. دەوڵەتان چاوەڕێی ئەوە دەکەن کە پەیماننامەکان پشتڕاست بکرێنەوە و بپارێزرێن مەگەر بەپێی ڕێکارەکانی یاسای نێودەوڵەتی پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت یان هەڵبوەشێنرێنەوە.
پرسیارکردن لە تواوەیی پەیمانی لۆزان بەبێ بنەمای یاسایی دروست دەتوانێت متمانە بە تەواوی سیستەمی یاسایی نێودەوڵەتی تێکبدات. لەوانەیە دەوڵەتان ئامادە نەبن پەیماننامەی نوێ بکەن یان ڕێز لە ڕێککەوتنە هەبووەکان بگرن، لە ترسی ئەوەی کە لە داهاتوودا بەرەوڕووی ئاستەنگ نەبنەوە.
پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە یاسای نێودەوڵەتی ڕێگە بە هەندێک ئیستسنای یاسای پاشەکشەکردنی پەیماننامەکان دەدات، بەتایبەتی کاتێک بڕگەکانی پەیماننامەیەک پێچەوانەی بنەما بنەڕەتییەکانی یاسای نێودەوڵەتی بن. بەڵام ئەم ئیستسنایانە کەوتوونەتە ژێر پێوەرە توندەکانەوە و بە ئاسانی کاریان پێ ناکرێت.
دەرئەنجامە مرۆییەکان
پرسی دەرئەنجامە مرۆییەکان لایەنێکی چارەنووسسازە کە دەبێت لە کاتی هەڵسەنگاندنی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی لۆزاندا لەبەرچاو بگیردرێت. ئەم پەیماننامەیە بۆ زامنکردنی پارێزگاری و مافی تایبەت بۆ کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان لە ناوچەی ئاسیای بچووک داڕێژرابوو، بە مەبەستی ڕێگریکردن لە جیاکاری و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و ململانێی چەکداری.
ئەگەر پەیماننامەکە چەواشە بکرێت، ئەوا بۆی هەیە ئەم پاراستن و مافە تایبەتانە لاواز بکرێن یان تەنانەت وەلابنرێن، کە دەکرێت لێکەوتەی مرۆیی وێرانکەری بۆ کەمینە پەیوەندیدارەکان هەبێت. کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان کە لە ئێستادا سوودمەندن لەم پارێزگارییانە، دەتوانن بەرکەوتەی زیادبوونی هەڵاواردن و گۆشەگیری و توندوتیژی ببن.
مێژوو نیشانی داین کە پێشێلکاری مافەکانی کەمینەکان دەتوانێت لێکەوتەی مرۆیی جددی هەبێت. گرژیی نەتەوەیی و ئیدیعای ناسنامە دەتوانێت پەرە بسێنێت و ئەمەش دەبێتە هۆی ململانێی توندوتیژ و ئاوارەبوونی زۆرەملێی دانیشتووان. دەکرێت کەمینەکان پەراوێز بخرێن و لە کۆمەڵگا دوور بخرێنەوە و لە مافە بنەڕەتییەکانی وەک ئازادی ڕادەربڕین و ئازادی ئایینی و مافی خوێندن بێبەش بکرێن.
جگە لەوەش، بردنە ژێر پرسیاری پەیماننامەکە دەتوانێت کاریگەری لەسەر دۆخی پەنابەران و ئاوارەکانیش هەبێت. دووبارە پێناسەکردنەوەی سنوورەکان یان بەرزبوونەوەی گرژییەکانی نێوان گروپە نەتەوەییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی ئاوارەبوونی زۆرەملێی دانیشتووان، کە لە ئەنجامدا قەیرانێکی مرۆیی گەورەی لێدەکەوێتەوە.
زۆر گرنگە پێش ئەوەی باسی هەڵوەشانەوەی پەیماننامەیەک بکرێت، دەرئەنجامە مرۆییە وێرانکەرەکان لەبەرچاو بگیرێن. پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و ڕێگریکردن لە ئازارەکانی مرۆڤ دەبێت لە هەموو ڕەچاوکردنی یاسایی و سیاسیدا ئەولەویەتێکی سەرەکی هەبێت. سەقامگیری و ئاسایشی هەرێم زۆرجار پەیوەستە بە ڕێزگرتن لە مافی کەمینەکان و پابەندبوون بە پێکەوەژیانی ئاشتیانە و هاوئاهەنگی نێوان گروپە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەکان.
